Per- en polyfluoralkylstoffen (PFAS)

Wetterskip Fryslân heeft in het water van de Jelsumer Feart tussen de vliegbasis van Leeuwarden en de Dokkumer Ee een te hoge concentratie PFOS gemeten. Hier kwamen zij achter bij het plannen van baggerwerkzaamheden. Vooraf meten zij ook altijd hoe de kwaliteit van de waterbodem is. Na vervolgonderzoek blijkt dat er ook teveel PFOS in het water van de Lytse Feart zit.

Advies van GGD Fryslân is daarom om uit voorzorg het water uit de Jelsumer Feart en de Lytse Feart de komende tijd niet te gebruiken:

• Drink niet het water uit de Jelsumer en Lytse Feart.
• Gebruik het water uit de Jelsumer en Lytse Feart niet voor besproeiing van moestuinen.
• Zwem niet in de Jelsumer en Lytse Feart.
• Eet geen vis uit de Jelsumer en Lytse Feart.

Dit advies geldt voor mensen en voor (huis)dieren. Voor deze adviezen kijkt de GGD naar langdurig gebruik van het water. Heeft u bijvoorbeeld één keer in het water gezwommen? Dan is het extra gezondheidsrisico door PFAS uit de Jelsumer Feart zeer klein.

Op dit moment is nog onvoldoende duidelijk wat de gezondheidsrisico’s precies zijn. Of er echt gezondheidsrisico’s zijn, hangt van veel zaken af. Ook is volgens de GGD verder onderzoek nodig naar de verspreiding.

Advies kippeneieren

Het blijkt dat (hobby)kippen die eerder water hebben gedronken uit de Jelsumer Feart en/of Lytse Feart eieren hebben gelegd met hoge concentraties PFOS (PFAS). Advies van de GGD is daarom: laat uw (huis)dieren geen water drinken uit de beide vaarten en eet geen eieren van (hobby)kippen rondom de Jelsumer Feart of Lytse Feart. De gemeente laat in samenwerking met de GGD eieren uit het gebied onderzoeken. Dit onderzoek loopt nog.

 

De gemeente heeft op enkele locaties rond de Jelsumer en Lytse Feart de bodem en het grondwater uit voorzorg onderzocht, om te kijken of er ook PFOS in de grond zit. Zo kunnen we met elkaar inwoners en gebruikers beter informeren en adviseren. Dat gebeurde op de percelen die op de kaart Onderzoekslocaties bodemonderzoek staan.

Dit zijn locaties die we onderzoeken op advies van de GGD en locaties die door bewoners zijn aangedragen. De onderzoeken waren in maart en april en de resultaten zijn daarna geanalyseerd.

Eigenaren en gebruikers van de onderzochte locaties zijn geïnformeerd over de resultaten van het onderzoek. Bijna alle onderzochte locaties zijn geschikt voor het huidige gebruik. De bodem en het grondwater van alle onderzochte moestuin- en volkstuincomplexen zijn geschikt om te gebruiken.

In het gebied waar de Jelsumer Feart en de Lytse Feart liggen, is onderhoud van de hoofdwatergangen nodig. Daarmee zorgen we voor een goede aan- en afvoer van water. Onderhoud is ook nodig om een deel van de Jelsumer Feart en Lytse Feart toegankelijk te houden voor kleine bootjes. Tijdens het onderhoud halen we een teveel aan waterplanten uit de vaarten en sloten. Wetterskip Fryslân en gemeente Leeuwarden doen het zomeronderhoud samen.
Het onderhoud doen we extra zorgvuldig en anders dan anders, want het oppervlaktewater en de waterbodem is verontreinigd met PFAS. We gebruiken namelijk alleen een zogenoemde maaiverzamelboot. Hiermee beroeren we de verontreinigde waterbodem veel minder dan bijvoorbeeld bij hekkelen. Het maaisel (de gemaaide waterplanten) komt niet op de waterkant te liggen. Dit voeren we rechtstreeks via het water af naar een erkende locatie waar het verwerkt mag worden.

In het najaar is ook onderhoud nodig in andere wateren in het gebied. Hiervoor werken we aan een maatwerkoplossing, net als we voor het zomeronderhoud hebben gedaan.

• Op de website van Wetterskip Fryslân staat alle informatie en het laatste nieuws. Hier kunt u zich ook aanmelden voor digitale nieuwsupdates. Ook vindt u hier een lijst met vragen en antwoorden. Staat uw vraag daar niet bij? Neem dan contact met Wetterskip Fryslân op. Dat kan via telefoonnummer 058 292 22 22. U kunt ook mailen naar info@wetterskipfryslan.nl.
• Heeft u vragen over gezondheid met PFAS? Neem gerust contact op met de GGD Fryslân via telefoonnummer 088 229 92 22 (op werkdagen tussen 08:30 en 16:30 uur bereikbaar). Een mail sturen naar milieuengezondheid@ggdfryslan.nl kan ook.

Wat onderzocht de gemeente in de omgeving van de Jelsumer en Lytse Feart?

De gemeente wil onderzoeken of de verontreiniging van het oppervlaktewater uit de Jelsumer Feart en Lytse Feart invloed heeft op de aangrenzende landbodem (grond en grondwater). In maart en april van 2024 zijn op verschillende locaties in de omgeving van de Jelsumer Feart en Lytse Feart door ingenieursbureaus monsters van de grond en het grondwater genomen. Voor het onderzoeken en uitleggen krijkt de gemeente advies van verschillende experts (bijvoorbeeld ingenieursbureaus, GGD Fryslân en andere overheden).

Welke locaties onderzocht de gemeente?

Het bodem- en grondwateronderzoek gebeurde op locaties die het meest gevoelig zijn op advies van GGD Fryslân. Daarmee bedoelen we bijvoorbeeld grond die gebruikt wordt voor het verbouwen van voedsel, zoals de volkstuinen in het gebied en locaties waar veel gerecreëerd wordt. Ook de stukken grond aan de Tsjessingawei direct aan de Jelsumer Feart zijn onderzocht.

Daarnaast zijn locaties onderzocht die zijn voorgedragen tijdens de bewonersavond. Dit zijn enkele particuliere stukken grond en een voormalig baggerdepot. Tenslotte zijn locaties langs de Lytse Feart onderzocht waar korte tijd hekkelspecie op de kant heeft gelegen.

Alle onderzochte locaties kunt u vinden op de kaart Onderzoekslocaties bodemonderzoek.

Wat zijn de uitslagen van het bodem- en grondwateronderzoek?

Voor de berekeningen is uitgegaan van de totale hoeveelheid PFAS die iemand per dag mag binnenkrijgen, dat noemen we de Toelaatbare Dagelijkse Inname (TDI). Het is gebruikelijk om bij een gezondheidskundige risicobeoordeling rekening te houden met de blootstelling die je in het dagelijks leven al hebt. Voor PFAS is bekend dat Nederlanders al PFAS via voedsel en drinkwater binnenkrijgen. Door te toetsen aan 50 procent van de TDI zitten we aan de veilige kant en zorgen we ervoor dat inwoners niet teveel van deze stoffen binnenkrijgen.

De gemeente Leeuwarden en GGD Fryslân lieten zich adviseren door onder andere de Rijksoverheid (Ministerie van Infrastructuur en Waterstaat), Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM), gemeente Dordrecht, provincie Zuid-Holland, Omgevingsdienst Zuid-Holland Zuid en overige GGD-regio’s.

Verschillende mogelijkheden

Bij het toetsen werd gebruik gemaakt van verschillende mogelijkheden, wat afhangt van hoe mensen de bodem gebruiken (gebruiksfunctie van de locatie). Als een moestuin wordt beoordeeld die mensen gebruiken voor alle groenten die ze jaarlijks eten, zal de toets veel strenger zijn dan wanneer de tuin van een woning wordt beoordeeld. En hierdoor krijgen mensen veel minder PFAS van de bodem binnen.

Uitslagen in 3 categorieën

1. De bodem zorgt voor een inname van PFAS voor de gebruiker van minder dan 50 procent van de TDI. Dit is veilig en krijgt dus de kleur groen.
2. De bodem zorgt voor een inname van PFAS voor de gebruiker van tussen de 50 en 100 procent van de TDI. Van alleen de bodem krijgt de gebruiker niet teveel PFAS binnen, maar door de achtergrondblootstelling krijgen mensen wel teveel PFAS binnen. Dit krijgt de kleur oranje.
3. De bodem zorgt voor een inname van PFAS voor de gebruiker van meer dan 100 procent TDI. Mensen krijgen van de bodem teveel PFAS binnen. De bodem is dus niet geschikt voor de manier waarop het nu gebruikt wordt. Dit krijgt de kleur rood.

GROEN: bijna alle onderzochte locaties zijn geschikt voor het huidige gebruik. De bodem en het grondwater van alle onderzochte moestuin- en volkstuincomplexen zijn geschikt om te gebruiken.

Dat blijkt uit de onderzoeken die de gemeente in maart en april 2024 heeft laten uitvoeren. Er is gekeken naar het gebruik van de locaties en wat de risico’s zijn van eventuele aangetroffen stoffen in de bodem en het grondwater. Dat betekent bijvoorbeeld dat er op woonpercelen zonder gezondheidsrisico gewoond kan worden en dat gewassen op de volkstuincomplexen en moestuincomplexen daar zonder gezondheidsrisico gegeten kunnen worden.

Uit het onderzoek blijkt verder dat het grondwater van de volkstuin- en moestuincomplexen door de tuinders kan worden gebruikt voor beregening van de gewassen.

Belangrijk advies

Gebruik het water uit de Jelsumer Feart en Lytse Feart nog niet.

ORANJE: soms gelden gebruikersadviezen of beperkingen bij grondverzet.

Voor enkele delen van (woon)percelen die geschikt zijn voor de huidige functie geldt dat een moestuin kan, maar met gebruikersadviezen. Dit gaat om delen van 3 van de in totaal 36 door de gemeente onderzochte locaties. Denk bijvoorbeeld aan het advies om in bakken te tuinieren, andere gewassen te telen die minder PFAS opnemen of het advies om het eten van groenten uit de tuin af te wisselen met groeten uit de supermarkt of van de groenteboer.

Onderzoeken langs Lytse Feart

De onderzoeken van de hekkelspecielocaties langs de Lytse Feart zijn inmiddels gedaan en deze resultaten worden op dit moment uitgelegd. Voor alle onderzochte locaties geldt dat deze gebruikt kunnen worden zoals bewoners en gebruikers dat nu ook doen, zonder gezondheidsrisico’s. Als er in de toekomst grond vrijkomt (bijvoorbeeld bij het graven van een vijver) dan kunnen er beperkingen zijn voor hergebruik van die grond ergens anders. Als dat gebeurt, kunt u contact opnemen met de gemeente voor meer informatie. De gemeente kan u dan gericht adviseren over de te nemen stappen.

De gebruikersadviezen kunnen dus per locatie verschillen. Dit is toegelicht door de gemeente en GGD in de gesprekken met eigenaren, gebruikers en bewoners van de onderzochte locaties.

ROOD: geen van de door de gemeente onderzochte locaties zijn rood.

Gaat de gemeente nog meer bodem- en grondwateronderzoek uitvoeren?

Op dit moment is er geen aanleiding voor de gemeente om meer bodem- en grondwateronderzoek te doen. Het onderzoek naar eieren van (hobby)kippen loopt nog.

Kan de bodem en het grondwater op mijn perceel in de omgeving van de Jelsumer en Lytse Feart ook worden onderzocht?

Op verschillende locaties in de omgeving van de Jelsumer Feart en Lytse Feart is de bodem en het grondwater onderzocht. Zie ook de uitleg over de onderzochte locaties. De grond van de meeste percelen kan gewoon gebruikt worden, soms met een gebruikersadvies. Er is geen aanleiding voor de gemeente om meer percelen te onderzoeken. Als eigenaar van grond kunt u uiteraard wel zelf een bureau voor onderzoek inschakelen.

Worden gewassen uit moestuinen onderzocht?

De grond van de door de gemeente onderzochte locaties kan in de meeste gevallen zonder risico worden gebruikt. Op de onderzochte moestuinen kan voedsel verbouwt worden. Er is daarom geen aanleiding om gewassen te laten onderzoeken.

Welke maatregelen zijn er om verspreiding van verontreiniging tegen te gaan tijdens het zomeronderhoud?

• Onderhoud vindt plaats met behulp van een maaiboot. Deze snijdt de begroeiing uit het water. Hiermee beroeren we de verontreinigde waterbodem veel minder dan bijvoorbeeld bij hekkelen.
• Het maaisel/het vrijkomend plantenmateriaal wordt afgevoerd naar een erkende verwerker. Voorafgaand vindt onderzoek plaats naar de milieuhygiënische kwaliteit van dit materiaal.
• Het vrijkomend plantenmateriaal wordt niet zoals gebruikelijk eerst op de waterkant gelegd, maar direct vanaf het water afgevoerd.

Waarom is zomeronderhoud nodig?

• De hoofdwateren in het gebied moeten in verband met doorstroming preventief worden onderhouden. Geen onderhoud kan in extreme situaties leiden tot overstroming van water naar de naastgelegen (landbouw) percelen.
• Jelsumer Feart en Lytse Feart zijn boezemhoofdwatergangen. Deze zijn breed genoeg, daarom hoeft Wetterskip Fryslân hier vanuit waterbeheer meestal niet te maaien. (Twee jaar geleden is dat wel gebeurd om de toevoer naar de inlaten vrij te maken, maar omdat de inlaten nu vanwege de vervuiling gesloten blijven is dat, zolang niet gesaneerd is, geen argument).
• De gemeente Leeuwarderadeel heeft een paar jaar geleden aanlegvoorzieningen gemaakt bij Dekemastate ten behoeve van toerisme. Gemeente Leeuwarden heeft het contract om Dekemastate bereikbaar te houden voor sloepen overgenomen. Dat betekent dat de Jelsumer Feart en de Lytse Feart elk jaar door de gemeente wel extra gemaaid worden.

Kan het zomeronderhoud niet een jaar worden overgeslagen?

• Met betrekking tot zomeronderhoud vindt altijd een afweging plaats over de noodzaak. Dit is altijd afhankelijk van situatie en potentiële risico’s.
• Op dit moment is er voor een deel van de hoofdwatergangen een risico op mogelijk nog explosieve plantengroei waardoor doorstroming niet meer goed mogelijk is. In extreme neerslag situaties levert dit een risico voor verspreiding van verontreinigd water op naastgelegen percelen.
• Varen is mogelijk op de Jelsumer Feart en Lytse Feart. Daardoor ontstaat bij plantengroei een risico op vastzittende schroeven/vastgelopen vaartuigen. Dit levert weer risico’s op voor contact met verontreinigd water/danwel ongecontroleerde beroering van de waterbodem.

Wat is PFAS?

PFAS staat voor Per- en polyfluoralkylstoffen. Het is een groep van duizenden chemicaliën die unieke water- en vuilafstotende eigenschappen bezitten. PFAS worden op grote schaal gemaakt en komen voor in veel gewone producten vanwege deze nuttige eigenschappen. Denk bijvoorbeeld aan anti-aanbaklagen, waterafstotende textielbehandelingen en brandwerende schuimen.

Deze chemicaliën worden al tientallen jaren gemaakt en gebruikt in verschillende industrieën en consumentenproducten. Een paar bekende voorbeelden van PFAS zijn PFOS (Perfluoroctaansulfonaat), PFOA (Perfluoroctaanzuur), PFBS (Perfluorbutaansulfonaat) en PFHxS (Perfluorhexaansulfonaat).

PFAS staan ook bekend als “forever chemicals”,omdat ze nauwelijks afbreken en zich daardoor kunnen ophopen in het milieu (planten, dieren en mensen). Ze komen overal in het milieu voor. Vanwege hun mogelijk schadelijke effecten op menselijke gezondheid en het milieu, kregen PFAS veel aandacht. Er wordt nog steeds veel onderzoek gedaan naar de eigenschappen van PFAS en hoe deze stoffen zich gedragen in het milieu (onder andere door RIVM).

Wat zijn de potentiële gezondheidsrisico’s van PFAS?

De gevolgen van blootstelling aan PFAS hangen af van de duur en hoogte van de blootstelling. Bij langdurige blootstelling aan verhoogde waarden kan PFAS gevolgen hebben voor de gezondheid. Waarschijnlijk heeft het effect op het immuunsysteem. Daarnaast kan het effect hebben op de werking van de lever, het hormonale systeem en vormen van kanker. Meer informatie kunt u vinden op de pagina van GGD Leefomgeving.

Wat is de rol van de gemeente?

De gemeente Leeuwarden heeft sinds 2003 volgens de wet het recht en is verantwoordelijk voor het maken van besluiten over de bodem. Denk aan:

• Het verlenen van vergunningen voor bodemactiviteiten.
• Het vaststellen van bodemkwaliteitsnormen.
• Het toezicht houden op de naleving van de regelgeving met betrekking tot bodembeheer en -bescherming.

Zo is de gemeente nu bezig om de gehalten PFAS duidelijk te maken voor heel haar grondgebied. Dit komt in een PFAS-bodemkwaliteitskaart te staan. Dat gebeurde ook met de aanwezigheid van andere stoffen. Op de website Zicht op Grond kunt u hier mee informatie over vinden.

De gemeente Leeuwarden vindt een gezonde leefomgeving heel belangrijk en daarom wordt PFAS meegenomen bij bodemonderzoeken die in opdracht van de gemeente worden gedaan (bijvoorbeeld bij nieuwe ontwikkelingen en onderhoudswerk).

Waar in Leeuwarden is PFAS aangetroffen?

Onlangs zijn verhoogde gehalten aan PFAS gevonden in de bodem en het water van de Jelsumer en Lytse Feart. Zie voor meer informatie bij het kopje ‘Actueel: Jelsumer en Lytse Feart’ op deze pagina.

Wat doet de gemeente om PFAS in kaart te brengen?

De gemeente maakt een bodemkwaliteitskaart binnen de gemeente Leeuwarden. Hier komen ook PFAS gehalten op te staan. Zie ook het antwoord bij de vraag ‘Wat is de rol van de gemeente?’. Ook andere organisaties, zoals Wetterskip Fryslân, onderzoeken voor bijvoorbeeld de start van baggerwerkzaamheden de waterbodem.

Wat doet de gemeente om PFAS-verontreiniging op te ruimen?

Tot nu toe is er geen grote verontreiniging met PFAS bekend, behalve de Jelsumer en Lytse Feart, zie kopje ‘Actueel: Jelsumer en Lytse Feart’. De daar verontreinigde waterbodem moet worden gesaneerd (schoongemaakt) door Wetterskip Fryslân.

Wat doet de gemeente om verontreiniging met PFAS te voorkomen?

De gemeente neemt PFAS mee bij de bodemonderzoeken die in haar opdracht worden gedaan. Verder gebruikt en controleert de gemeente de landelijke wetten en regels over PFAS. De gemeente werkt ook samen met andere instanties, zoals de provincie, het waterschap en de GGD. Samen nemen we maatregelen om PFAS-verontreiniging te voorkomen en om van het milieu en de volksgezondheid te beschermen.

Hoe wordt PFAS verspreid in het milieu?

PFAS kan via verschillende wegen in het milieu terechtkomen. Bijvoorbeeld afvalwaterlozingen, het gebruik van producten die PFAS bevatten en via de lucht.

Kan de bodem op mijn perceel op PFAS worden onderzocht?

Er is op dit moment geen aanleiding om de bodem op particuliere terreinen te onderzoeken op PFAS. U kunt als eigenaar zelf een bureau hiervoor inschakelen.

Meer informatie

Meer informatie over PFAS vindt u op:

• De website van het RIVM.
• De website van GGD Leefomgeving.